Việc tìm kiếm tài liệu trong quá trình nghiên cứu khoa học là việc rất quan trọng. Có thể thấy trong không ít tài liệu khoa học, phần tài liệu tham khảo chiếm một vị trí hết sức khiêm tốn, thông tin trích dẫn, tham khảo được trình bày không đúng chuẩn mực và vẫn thường được dễ dàng cho qua. Cùng với sự bùng nổ của Internet, xu hướng sử dụng mọi thứ tìm thấy trên Internet để đưa vào tài liệu khoa học mà không kiểm chứng nguồn gốc, độ tin cậy, giá trị và tuân thủ các quy tắc trình bày và sử dụng tài liệu đã và đang ngày càng phổ biến. Để giải quyết những vấn đề nêu trên, người nghiên cứu khoa học phải thật sự làm chủ kỹ năng tìm kiếm, chọn lọc nguồn tài liệu và nâng cao yêu cầu khoa học đối với việc nghiên cứu tài liệu.

Có hai giai đoạn chính để tìm kiếm và chọn lọc nguồn tài liệu:

• Định hướng tìm kiếm nguồn tài liệu
• Tìm kiếm và chọn lọc nguồn tài liệu

Giai đoạn 1: Định hướng tìm kiếm nguồn tài liệu

 Định dạng ý tưởng

Là quá trình động não để xác định rõ ràng và chính xác những ý tưởng cho đề tài nghiên cứu.

Động não là một kỹ thuật hội ý nhằm tìm ra lời giải cho một vấn đề cụ thể bằng cách cóp nhặt tất cả các ý tưởng nảy sinh trong một khoảng thời gian nhất định với những nguyên tắc nhất định. Quá trình này gồm ba bước lần lượt như sau:

- Suy nghĩ tự do

- Liệt kê các ý tưởng đã suy nghĩ ra một cách có trật tự

- Lọc lấy những ý tưởng hợp lý với nghiên cứu của mình.

Định vị nguồn

Sau khi đã có được những ý tưởng phù hợp với chủ đề nghiên cứu, tương ứng với từng nhóm ý tưởng khác nhau sẽ có nguồn cung cấp khác nhau để tìm hiểu. Hiểu rõ đặc điểm, ưu và nhược của các nguồn tài nguyên sẽ từ giúp lựa chọn công cụ tìm kiếm phù hợp.

- Tài liệu tham khảo thường có ở các nguồn như: Thư viện online (sách, tạp chí, tài liệu nghe nhìn, các văn bản nhà nước, các luận văn, luận án,...), trung tâm tài liệu và các tủ sách chuyên ngành, các cơ sở dữ liệu, danh bạ mạng, bộ máy tìm kiếm(Google, Google Scholar, Scirus)

- Các nguồn tài nguyên khác: Các nhà xuất bản khoa học, nhà trung gian cung cấp tài liệu (các website của các nhà xuất bản khoa học giới thiệu các ấn phẩm của mình và trực tiếp phân phối tài liệu), bách khoa toàn thư, từ điển thuật ngữ chuyên ngành, diễn đàn chuyên môn và website, blog cá nhân và đặc biệt là các nguồn tài liệu mở (Open Access)*.

* Là các nguồn chứa bài báo, công trình khoa học miễn phí cho mọi đối tượng độc giả. Đây là một xu hướng mới, đang phát triển mạnh trên khắp thế giới, nhằm giảm thiểu chi phí truy cập toàn văn các tài liệu khoa học, kĩ thuật, đặc biệt được các tổ chức lớn lưu ý trong các chương trình hỗ trợ các nước đang phát triển. Một số ví dụ về Open Access điển hình bao gồm trang thư viện thông tin khoa học, kĩ thuật và giáo dục bằng tiếng Pháp Infothèque hay Thư viện Khoa học Mở PLoS.

Giai đoạn 2: Tìm kiếm và chọn lọc nguồn tài liệu

Khi đã biết được cần những loại tài liệu nào, chọn công cụ nào phù hợp rồi, thì cần biết cách khai thác các công cụ tìm kiếm làm sao cho hiệu quả, có chiến lược mà không phải dò dẫm may rủi, và làm sao để đánh giá và chọn lọc được những tài liệu có giá trị tham khảo về mặt khoa học qua hai bước:

- Khai thác các công cụ tìm kiếm;

- Đánh giá và chọn lọc kết quả tìm kiếm.

Có hai phương thức chính để khai thác thông tin qua bằng các công cụ tìm kiếm, cụ thể như sau:

1. Phương thức tìm kiếm thông tin bằng danh bạ mạng:

- Tìm theo mục và phụ mục: người dùng chỉ cần nhấp chuột lên một mục mong muốn, sau đó đến một phụ mục, rồi phụ mục con, cho đến khi nào tìm thấy website phù hợp với nhu cầu tìm kiếm. 

- Tìm theo từ khóa: gõ từ cần tìm vào ô tìm kiếm, và danh bạ sẽ thực hiện việc tìm kiếm trong toàn bộ nội dung của nó, bao gồm cả các chuyên mục và nội dung mô tả (tên trang web, tóm tắt, v.v...).

2. Phương thức tìm kiếm qua các bộ máy truy cập thông tin trên mạng Internet:

Người dùng vào mạng Internet và thực hiện các bước sau đây để tìm kiếm thông tin hiệu quả:

- Đánh từ khóa liên quan của nghiên cứu vào ô truy cập

- Thêm dấu ngoặc kép để thu gọn kết quả tìm kiếm

- Thêm dấu gạch nối trước một từ để loại chúng ra khỏi danh sách tìm kiếm (vd: Khó khăn trong tìm nguồn tài liệu nghiên cứu – không có internet)

- Trong cụm từ khoá, kèm theo tên hoặc địa chỉ một trang web có chứa nội dung tương tự mà người nghiên cứu đã biết (vd: kỹ năng tìm kiếm tài liệu khoahoctre.com.vn)

- Tìm kiếm nâng cao bằng các bộ máy chuyên ngành như Google Scholar hoặc Google Books.

Để đánh giá, chọn lọc kết quả, nhà nghiên cứu cần dựa trên các yếu tố quyết định giá trị khoa học của tài liệu:

1. Tính chính xác và khách quan khoa học của tài liệu:

Thường thì các tài liệu ở các trang học thuật như Google Scholar, các trang đuôi .gov, .edu, có phần “library” sẽ là lựa chọn tốt nhất)

2. Quy trình công bố thông tin được tổ chức với sự phản biện khoa học chặt chẽ

3. Uy tín, kinh nghiệm xuất bản khoa học của đơn vị phát hành tài liệu

Có thể xem xét thứ hạng/ tiếng tăm của đơn vị phát hành tài liệu bằng Google Scholar hoặc Google. Đối với các tạp chí khoa học, chỉ số ảnh hưởng (Impact Factor) là một trong các tiêu chí tốt dùng để đánh giá uy tín.

4. Uy tín, kinh nghiệm khoa học của tác giả

Xem thông tin về nhà khoa học bằng Google Scholar, các trang thông tin khoa học của các trường đại học, các blog cá nhân, diễn đàn chuyên môn)

Tài liệu tham khảo chính:

1. Nguyễn. T. Đ. (2007). Phương pháp nghiên cứu tài liệu trong nghiên cứu khoa học. Truy cập tạihttp://www.khoahocviet.info/meresci/vi/meresci02b.html (12-20-2016)
2. Trần. M. Ư (2013). Nghiên cứu khoa học của giảng viên – yếu tố quan trọng gió phần nâng cao chất lượng đào tạo tại các trường đại học trong giai đoạn hiện nay, Bản Tin Khoa Học Và Giáo Dục, Số thứ 4, 8/2013
3. Tham khảo về cách thức để tìm kiếm tài liệu bằng google. Truy cập tại https://tinhte.vn/threads/infographic-thu-thuat-lam-the-nao-de-google-mot-cach-hieu-qua-nhat.2475679/ (01-02-2016)

Người viết: Trần Thị Mỹ Hương