I. Hiểu về Trẻ Tự kỷ & Nhu cầu phục hồi chức năng

1. Đặc điểm chung của trẻ tự kỷ: Khó khăn giao tiếp, tương tác xã hội, hành vi/hứng thú/sở thích giới hạn, định hình; khác biệt giác quan.

·    Giao tiếp: Khó khăn trong việc sử dụng và hiểu ngôn ngữ nói và không lời.

·    Tương tác xã hội: Khó khăn trong việc thiết lập và duy trì các mối quan hệ xã hội.

·    Hành vi/hứng thú/sở thích giới hạn, định hình: Thường có các hành vi lặp đi lặp lại, hứng thú hạn hẹp và khó thay đổi.

·    Khác biệt giác quan: Có thể quá nhạy cảm hoặc ít nhạy cảm với các kích thích giác quan như âm thanh, ánh sáng, xúc giác, vị giác, khứu giác.

2. Tầm quan trọng của PHCN sớm và can thiệp tích cực.

Can thiệp sớm và tích cực có thể giúp trẻ tự kỷ phát triển các kỹ năng cần thiết để hòa nhập xã hội và đạt được tiềm năng tối đa.

3. Các lĩnh vực PHCN chính cần tập trung:

·    Giao tiếp (Ngôn ngữ nói & Không lời): Phát triển khả năng diễn đạt và hiểu ngôn ngữ.

·    Tương tác xã hội & Kỹ năng chơi: Học cách tương tác với người khác và tham gia vào các hoạt động chơi.

·    Kỹ năng nhận thức & Học tập: Phát triển khả năng tư duy, giải quyết vấn đề và học tập.

·    Kỹ năng tự lập & Sinh hoạt hàng ngày (ADL): Học cách tự chăm sóc bản thân và thực hiện các hoạt động hàng ngày.

·    Quản lý hành vi thách thức: Giảm thiểu các hành vi gây cản trở sự phát triển và hòa nhập của trẻ.

·    Xử lý cảm giác giác quan: Giúp trẻ điều chỉnh và thích nghi với các kích thích giác quan.

·    Kỹ năng vận động (thô & tinh): Phát triển khả năng vận động và phối hợp các bộ phận cơ thể.

III. Quy trình Thực hiện PHCN

Bước 1: Đánh giá ban đầu (Khám & Lập kế hoạch cá nhân - IEP)

·    Tầm quan trọng của việc đánh giá toàn diện bởi chuyên gia (BS Nhi, BS Tâm thần Nhi, nhà tâm lý, âm ngữ trị liệu, hoạt động trị liệu...).

·    Thu thập thông tin: Tiền sử, quan sát, phỏng vấn PH, sử dụng công cụ đánh giá chuẩn hóa nếu có.

·    Xác định điểm mạnh, điểm yếu, nhu cầu ưu tiên của trẻ.

·    Lập Kế hoạch Giáo dục Cá nhân (IEP): Xác định mục tiêu dài hạn, ngắn hạn SMART (Cụ thể, Đo lường được, Khả thi, Thực tế, Có thời hạn) cho từng lĩnh vực.

Bước 2: Lựa chọn Phương pháp & Kỹ thuật Can thiệp

·    Mô tả các phương pháp phổ biến & phù hợp với từng mục tiêu:

·    Dạy học theo mốc phát triển (Developmental): Floortime/DIR.

·    Dạy học cấu trúc (Behavioral): ABA (Ứng dụng Phân tích Hành vi), TEACCH.

·    Tăng cường Giao tiếp: PECS (Hệ thống Giao tiếp trao đổi hình), Ngôn ngữ ký hiệu, AAC (Giao tiếp Tăng cường & Thay thế).

·    Trị liệu Ngôn ngữ - Âm ngữ (Speech Therapy).

·    Trị liệu Hoạt động (Occupational Therapy - OT): Vận động tinh, giác quan, tự lập.

·    Trị liệu Vận động (Physical Therapy - PT nếu cần).

·    Can thiệp qua Chơi, Kể chuyện xã hội (Social Stories), Mô hình hóa (Video Modeling).

Nguyên tắc chung khi can thiệp:

·    Bắt đầu từ sở thích của trẻ.

·    Sử dụng hình ảnh trực quan hỗ trợ.

·    Chia nhỏ nhiệm vụ (Chaining).

·    Nhắc gợi (Prompting) & Làm mờ dần nhắc gợi (Fading).

·    Củng cố tích cực (Reinforcement) ngay lập tức và phù hợp.

·    Tạo cơ hội giao tiếp có chủ đích.

·    Duy trì sự nhất quán.

Bước 3: Hướng dẫn Chi tiết các Kỹ thuật & Hoạt động PHCN theo Lĩnh vực

Giao tiếp:

·    Cách tạo môi trường giao tiếp (đặt đồ chơi xa tầm với, bỏ vào hộp kín...).

·    Hướng dẫn sử dụng PECS cơ bản.

·    Cách nói chuyện với trẻ (ngắn gọn, rõ ràng, dùng hình ảnh, chờ đợi phản hồi).

·    Dạy bắt chước âm thanh, từ đơn, cử chỉ.

Tương tác Xã hội & Chơi:

·    Cách chơi luân phiên đơn giản.

·    Cách tham gia vào hoạt động chơi của trẻ.

·    Dạy kỹ năng chơi chức năng (sử dụng đồ chơi đúng cách), chơi giả vờ.

·    Trò chơi tương tác mặt đối mặt (ú òa, hát có động tác...).

Kỹ năng Tự lập (ADL):

·    Kỹ thuật dạy từng bước: Tự xúc ăn, uống nước, mặc quần áo đơn giản, đi vệ sinh, rửa tay.

·    Sử dụng lịch trình hình ảnh cho thói quen hàng ngày.

Quản lý Hành vi:

·    Cách nhận diện nguyên nhân gốc rễ (chức năng) của hành vi (tránh né, đòi đồ, gây chú ý, tự kích thích).

·    Chiến lược phòng ngừa (thiết lập lịch trình, môi trường an toàn, đáp ứng nhu cầu giác quan).

·    Chiến lược thay thế hành vi (dạy kỹ năng giao tiếp thay thế).

·    Cách phản ứng phù hợp khi hành vi xảy ra (bình tĩnh, an toàn, không vô tình củng cố hành vi tiêu cực).

Xử lý Giác quan:

·    Nhận biết dấu hiệu quá tải/thiếu kích thích giác quan.

·    Các hoạt động giác quan đơn giản tại nhà (xoa bóp, chơi với đất nặn, hộp cảm giác, nhảy trên gối...).

·    Tạo góc yên tĩnh/giảm kích thích.

Kỹ năng Nhận thức & Học tập:

·    Dạy khái niệm cơ bản (màu sắc, hình dạng, kích thước, phân loại).

·    Dạy kỹ năng bắt chước (vận động, đồ vật, âm thanh).

·    Dạy chú ý chung (joint attention).

Bước 4: Theo dõi, Ghi chép & Đánh giá Tiến độ

·    Tầm quan trọng của việc ghi chép: Nhật ký can thiệp, bảng theo dõi hành vi, ghi âm/ghi hình (nếu được).

·    Cách ghi chép: Ngắn gọn, khách quan (mô tả hành vi, tần suất, thời lượng, tình huống xảy ra, phản ứng của NV/PH).

·    Đánh giá định kỳ: So sánh với mục tiêu IEP ban đầu (1-3-6 tháng/lần).

·    Điều chỉnh kế hoạch: Dựa trên tiến độ và phản hồi của trẻ.

IV. Vai trò của Gia đình & Môi trường

1. Vai trò then chốt của Phụ huynh/Gia đình: Người trị liệu chính tại nhà, người quan sát, cung cấp thông tin, phối hợp với chuyên gia.

2. Tạo môi trường hỗ trợ tại nhà:

Cấu trúc & Dự đoán được (Lịch trình hình ảnh, không gian hoạt động rõ ràng).

Giảm thiểu yếu tố gây xao nhãng/quá tải.

An toàn.

Khuyến khích giao tiếp và độc lập.

3. Phối hợp đa ngành: Giữa gia đình - nhà trường (nếu có) - nhà trị liệu - bác sĩ.

Kết luận: 

Trẻ tự kỷ có khả năng học hỏi, phát triển và hòa nhập nếu được chăm sóc, can thiệp đúng cách. Mỗi hành động nhỏ từ cộng đồng – từ sự kiên nhẫn của người mẹ, sự cảm thông của người thầy, đến sự bao dung của xã hội – đều góp phần làm nên một cuộc sống tốt đẹp hơn cho các em.

Hãy bắt đầu từ sự hiểu biết và yêu thương!

Tài liệu tham khảo:

1. Bộ Y tế,  (2008). tài liệu số 15 Phục hồi chức năng cho trẻ tự kỉ, nhà xuất bản y học Hà Nội. 

2. https://caodangyduochochiminh.vn/cao-dang-ky-thuat-phuc-hoi-chuc-nang/phuc-hoi-chuc-nang-cho-tre-tu-ky-c60477.html

Giảng viên: Nguyễn Thị Lê